Het verbaast schrijver Gerbrand Bakker dat er in vergelijking met de crash van de MH17 maar beperkte aandacht is voor de grootste ramp in de luchtvaartgeschiedenis die zich op Tenerife voltrok. In zijn nieuwe roman De Kapperszoon speelt de botsing tussen de twee Boeing 747’s van KLM en Pan Am op het Canarische eiland een belangrijke rol.
Het begon er voor Bakker mee toen hij een ingeving kreeg over een zoon zonder vader omdat die in ‘een verkeerd vliegtuig’ zat op ‘een fout tijdstip.’ Het zette de schrijver ertoe aan op zoek te gaan naar zo’n situatie en via een speurtocht op het internet kwam hij uit bij Tenerife. Wat hij daar aantrof maakte indruk omdat het zo groot was: twee van de op dat moment grootste verkeersvliegtuigen waren erbij betrokken en het aantal slachtoffers was enorm, 583 mensen kwamen om, terwijl 61 mensen uit het brandende wrak van een van de beide Jumbo’s wisten te ontkomen.
Op zoek
Hoofdpersonen zijn een kapper en een schrijver. De eerste is de zoon van een van de passagiers in de KLM-747. Omdat hij werd geboren na de crash, heeft hij zijn vader nooit gekend. Daar zijn moeder en opa er weinig over zeggen, gaat hij zelf op het internet op zoek naar antwoorden op de vragen die bij hem leven. De tweede is zijn klant en geïnteresseerd in het hele verhaal. Persoon in kwestie vertoont een aantal bijzondere gelijkenissen met Gerbrand Bakker zelf. Zo heeft hij meerdere boeken gepubliceerd met titels die verdacht veel lijken op die van Bakker waaronder Beneden is het kil voor Boven is het stil, Amandelbomen bloeien rood voor Perenbomen bloeien wit. Dergelijke geestigheden komen vaker voor in De kapperszoon en in het verhaal zijn bijzondere wendingen verwerkt met een verrassende plot die afwijkt van de werkelijke gebeurtenissen na de crash.
Geen businessclass
Over schrijven als zodanig laat Bakker de schrijver zeggen: ‘Maar het allermooiste van schrijven blijft toch wel dat alles kan. Alles kan! Je kan het zo gek niet bedenken, als je het geloofwaardig opschrijft, kan het.’ Dat geldt zeker voor een roman. Alhoewel… Net zomin als dat je zelfs in een roman de Brandaris niet in Zeeland kunt situeren in plaats van op Terschelling, is de inrichting van de verongelukte Boeing 747-200, niet te vergelijken met die van de 747-400’s waarmee KLM de laatste decennia vloog. Op het bovendek bevond zich bij de PH-BUF een bar waar de passagiers die voor de Royal Class hadden geboekt naartoe gingen voor een drankje en een praatje, daarna gingen ze weer naar beneden naar hun eigen stoel. Pas vele jaren later voerde KLM de businessclass in, waarbij de bar met de tegenover elkaar staande stoelen rond tafeltjes werd vervangen door 32 economyclass-stoelen. Desondanks schrijft Bakker: ‘De stoelen die er staan zijn ruimer dan beneden, ze staan verder uit elkaar. “Businessclass”, zegt de stewardess.’
Niet tegelijkertijd
Opmerkelijk is ook dat de PH-BUF steeds wordt aangeduid als ‘The Rhine’. KLM noteert de naam waarvan zij een vliegtuig voorziet traditiegetrouw op de neus van een toestel, aan de linkerzijde in het Nederlands, aan de rechterzijde in het Engels. Niemand in het Nederlandse luchtvaartland spreekt in relatie met die machine over ‘The Rhine’, altijd over de ‘BUF’ of de ‘Rijn’. Spreken over de ‘Rijn’ was in dit Nederlandstalige boek correct geweest. Echt kwalijk is het als Bakker copiloot Klaas Meurs een woord in de mond legt dat hij, getuige allerlei bestaande weergaven van de communicatie in de KLM 747-cockpit, nooit heeft gezegd.
Toen boordwerktuigkundige Willem Schreuder vroeg of de Pan Am-747 van de startbaan was, antwoordde gezagvoerder Jaap Veldhuyzen van Zanten bevestigend. Alleen híj́ reageerde met de woorden ‘Jawel’ (‘Oh yes’), er was geen sprake van dat de beide vliegers dat tegelijkertijd zeiden. De beschrijving van de gebeurtenissen die plaatsvonden tussen 16.59.00 en 17.06.47 uur op die fatale 27ste maart in 1977, detoneert sowieso in het boek, zowel qua stijl als de verhaallijnen. Dat is extra opvallend omdat Bakker er juist zo goed in is om karakters tot leven te brengen met bijzondere dialogen in combinatie met alledaagse gebeurtenissen.
Wel degelijk aandacht
Verbazingwekkend is de passage waarin de grootvader van de kapperszoon stelt dat de aandacht voor deze vliegramp, “zo die er al was” wegzakte toen er nog in datzelfde jaar een trein werd gekaapt en een lagere school bezet. Die aandacht was er wel degelijk. Ook toen getuigden duizenden mensen van hun medeleven. In lange rijen kwamen ze naar begraafplaats Westgaarde waar ze langs een gigantisch lange rij kisten trokken, zeker niet minder indrukwekkend dan de enorme stroom mensen die langs de A2 de slachtoffers van de aanslag op de MH17 een laatste eer bewees. Het feit dat pas dertig jaar na het verongelukken van de beide 747’s een monument op Tenerife werd opgericht doet niets af aan het gegeven dat dit op Westgaarde al snel na de crash gebeurde, los van de mening over het ontwerp hiervan. Bakker vergelijkt de ronde tafel met een molensteen, niet geheel onbegrijpelijk, maar het eenvoudige kunstwerk past wel bij de opvattingen van die tijd.
Bij elkaar gegoogeld
De kapperszoon googelt allerlei informatie over de nog altijd grootste ramp uit de luchtvaartgeschiedenis bij elkaar, precies zoals Bakker het zelf ook moet hebben gedaan. ‘Als hij de naam Suzanne Donovan intikt op Google komt hij op een website waar alle overlevenden, met foto en al, opgesomd zijn. Peter’s Tenerife Crash Site. (….) Dan ziet hij dat op deze pagina niet alleen de overlevenden worden opgesomd, maar ook alle doden en maakt hij de fout het icoontje VICTIMS aan te tikken. (….) Waarom is er niet zo’n website over de Nederlandse slachtoffers?’ De KLM-passagierslijst die zich makkelijk op het internet laat vinden komt er in vergelijking met Peter’s Tenerife Crash Site zeker sobertjes van af, maar dan nog is het de vraag of je het als nabestaande zou willen dat je dierbaren op een dergelijke manier te kijk worden gezet.
Doet er niet toe
Bakker vindt al meer informatie op het internet die hij in hoofdstuk 22 verwerkt in plaats van bijvoorbeeld een fictieve situatie te schetsen over de eveneens fictieve Jacob Willems, waarmee de vader van de kapperszoon naar Gran Canaria zou gaan. Twee pagina’s achtereen hekelt hij de rol die “de vooronderzoeker/piloot/hoofd Vliegzaken” (bedoeld wordt de oud-directeur van de Rijksluchtvaartdienst ir. H.N. Wolleswinkel, red.) heeft gespeeld bij zowel het onderzoek naar “Tenerife” als “Faro” als “de Bijlmer”. Waarom moet ik dit lezen in een roman waarin familiebanden, rouw en homoseks thema’s zijn? Wat beoogt Bakker met deze passage? Wat is er de zin van om naar aanleiding van Wolleswinkel zijn verklaring er “voor honderd procent zeker” van te zijn “voetbalgeluiden” te hebben gehoord op de geluidsbanden van zowel de toren als de verongelukte Jumbo’s, in een boek als dit te stellen: ‘In feite doet dit voetbalverhaal er helemaal niet toe. Op geen enkel moment was er géén contact tussen de Spaanse verkeersleiding, The Rhine en de Clipper Victor.’ Er is wel degelijk goed onderbouwde informatie te vinden over de rol van persoon in kwestie, zeker ook ter zake “Tenerife”, maar in een boek als dit had Bakker beter de kunst van het weglaten kunnen toepassen.
Ook op vliegramp gebaseerd
In 2020 verscheen de roman Lieve Edward, auteur Ann Napolitano. Net als De kapperszoon is het verhaal gebaseerd op een vliegramp, in dit geval de crash van een Airbus A330-200 van Afriqiyah Airways in 2010 op de luchthaven van de Libische hoofdstad Tripoli. Maar in plaats van deels fictief en deels non-fictief te schrijven over deze tragedie die slechts door één passagier werd overleefd, een op dat moment negenjarig jongetje, komt de auteur met een verder zelf bedacht verhaal waarin een vliegtuig dat onderweg is van New York naar Los Angeles neerstort en alleen de twaalfjarige Edward aan de dood ontsnapt. Het leverde niet alleen een ontroerende roman op met antwoorden op de diepste vragen (Hoe halen we het meest uit de tijd die we krijgen? Wat betekent het om echt te leven?) maar ook een boek zonder tenenkrommende onjuistheden over zaken uit de vliegwereld, omdat Napolitano te rade is gegaan bij personen die deze wereld beroepsmatig kennen.
Gerbrand Bakker | De Kapperszoon
Paperback | 304 pagina’s | ISBN 9789464520019 | € 24,99
E-Book | ISBN 9789464520026 | € 12,99
Uitgeverij Cossee | 2022
